Կիլիկիայի թագավորություն

Կիլիկիայի թագավորություն: 

Կիլիկիայի թագավորության իրադարձությունները, անկումը և այլն: 

Բյուզանյդիայի վարած քաղաքականության պատճառաով 11-րդ դարում Մեծ Հայքում սկսվեց մեծ թվերով հայերի արտագաղթ, որոնցից շատերը գալիս էին Կիլիկիա։ Այս գաղթը ավելի շարունակվեց, երբ սելջուկ – թուրքերը արշավանք կատարեցին դեպի Մեծ Հայք։ Կիլիկիա տեղափողվում էին ոչ միայն ժողովորդը, այլ նաև թագավորներն ու իշխանները։ Արդեն 11-րդ դարի երկրորդ կեսին հայերը մեծամասնություն էին կազմում Կիլիկայում, ուր ապրում էին հույներ, ասորիներ, արաբներ և հրեաներ:

 Ռուբեն I – ն հիմնադրեց մի իշխանություն, որը կայացավ մեծ վերելքների ուղղով։ Նա հիմնեց այնտեղ մի արքայատոհմ հենց իր անունով՝ Ռուբինյաններ։ Այս տոհմի մասին շատ տեղեկություններ չկան։ Հայ պատմիչները նրան վերագրում են ինչպես Գագիկ Բ – ի բարեկամ կամ արյունակից։ Նա ապստամբություն բարձրացրեց Բյուզանդիայի դեմ և կարճ ժամանակահատվածում բյուզանդացիներից ազատագրեց՝ Լեռնային Կիլիկիայի մի մասը: Ռուբեն I-ին հաջորդեց նրա որդի Կոստանդինը, նա ազատեց Լեռնային Կիլիկիայի նշանավոր Վահկա բերդը և դարձրեց իշխանության կենտրոն:

  Կոնստատինին հաջորդեց նրա որդի՝Թորոս I-ը: Նա Կիլիկյան Հայաստանի սահմաններն ընդարձակեց դեպի հարավ, գրավեց՝ Սիս և Անավարզա քաղաքները՝վերջինս մայրաքաղաք դարձնելու: Թորոսին հաջորդեց նրա եղբայր Լևոն I-ը: Նա վճռեց տիրել Դաշտային Կիլիկյային: Լևոնը բյուզանդացիներից խլեց Մսիս, Ադանա և Տարսոն քաղաքները: Համառ պայքարից հետո Կիլիկյան Հայաստանի սահմանները հասան Միջերկրական ծով: Լևոնը հայկական փոքրաթիվ ուժերի հետ ամրացավ Վահկա բերդում, որի պաշտպանությունը տևեց վեց ամիս: Լևոնին հաջորդեց Թորոս II-ը: Իր շուրջը համախմբված հայկական զորախմբով պայքար ծավալեց բյուզանդացիների դեմ: Մի քանի տարվա ընթացքում նա կրկին տեր դարձավ Վահկային, Անավարզային, Մսիսին և Տարսոնին: Կիլիկիա մտած բյուզանդական մի մեծ բանակ` պաշարեց Մսիս քաղաքը: Նա հարձակման անցավ և ջախջախեց բյուզանդական զորքերը: Թորոս II-ին հաջորդըց նրա եղբայր Մլեհը: Մլեհը դաշնակցեց Հալեպի ամիրայի հետ: Նա խաչակիրներից հետ վերցրեց Դաշտային Կիլիկիայի արևելյան շրջանները, Բյուզանդիայից հետ գրավեց Դաշտային Կիլիկիայի քաղաքները և ծովափնյա շրջանները: Մլեհը բարեկարգեց Սիսը և դարձրեց երկրի մայրաքաղաք:

 Թորոս Առաջինը խորամանկ էր, քանի որ օգտվելով այն բանից, որ մահմեդական պետությունների ուժերի մեծ մասը պայքրում էր խաչկիրների դեմ և հաղթանակ կրեց այդ կռվի ժամանակ։ Այստեղից կարելի է նաև ասել, որ շատ արի էր, քանի որ սելջուկ – թուրքերը այդ ժամանակներում ամենահզոր ցեղերից էին՝ մոնղոլական ցեղերից հետո։

 Լևոն Առաջինի օրոք Դաշնային Կիլիկիայի համար մղված պայքարը ավելի սրացավ, որը վկայում է իր համառության մասին։ Այս պայքարը հասավ այն նշանակետին, որին որ ուզում էր հասնել, մաքրել Դաշնային Կիլիկիան բյուզանդացիներից և խաչակրերից։ Բայց շուտով՝ Բյուզանդացիները նորրից գրավեցին Կիլիկիան՝ գերեվարերով Լեվոն I – ին և երկու ավագ որդիներին։

 Թորոս Երկրորդը՝ Լևոն I – ի ավագ որդիներից մեկը, կարողացավ փաղչել գերությունից, և իր երկու կրտսեր եղբայրերի հետ միասին ջաղջախեց բյուզանդացիներին, սելջուկ թուրքերին և խաչկիրներին։

 Լևոնը ժառանգներ չուներ, ուստի հայոց արքունիքը որոշեց գահը հանձնել նրա հորաքրոջ որդուն՝ Գվիդոն Լուսինյանին: Լուսինյանները ֆրանսիական ծագում ունեին և թագավորում էին Կիպրոսում: Նրանց իշխանությունը Կիլիկիայում կարճ տևեց: Շուտով հայոց գահն անցավ Հեթումյանների ազգակից Նղրեցիների ձեռքը, որոնք մի պահ կարծես թե կարողացան վիճակը կայունացնել:

 Սակայն Կիլիկյան Հայաստանի վիճակը մնում էր ծանր: Մամլուքների ու թուրքմենների չդադարող արշավանքներն արդեն սպառնում էին պետության գոյությանը: Մամլուքները 1360թ. գրավեցին Տարսոն և Ադանա քաղաքները և այնուհետև պաշարեցին մայրաքաղաք Սիսը: Մարտերում իրենց սխրագործություններով աչքի ընկան Լիպարիտ սպարապետը, Հեթում և Զարմանդուխտ ամուսինները: Հայերը մեծ դժվարությամբ կարողացան վերացնել մայրաքաղաքի պաշարումը:

 Գիտակցելով, որ քրիստոնյա երկրները չեն օգնելու Կիլիկիային, Մեսրոպ Արտազեցի կաթողիկոսը Սիս քաղաքում հրավիրեց եկեղեցական ժողով, որը չեղյալ հայտարարեց Սսի և Ադանայի ժողովների որոշումները:

 1373թ. հայոց արքունիքը թափուր գահը որոշեց հանձնել Գվիդոն Լուսինյանի եղբորորդի Լևոն Ե-ին, որն այդ ժամանակ գտնվում էր Կիպրոսում: 1374թ. նա մեծ դժվարությամբ հասավ Սիս և օծվեց թագավոր: Այդ ժամանակ մամլուքները և թուրքմենները կրկին պաշարել էին մայրաքաղաքը: Պաշարվածները դրսից ոչ մի օգնություն չստանալով հրկիզում են քաղաքը և քաշվում միջնաբերդ: Համառ դիմադրությունից հետո, ռազմամթերքի և սննդամթերքի վերջանալու պատճառով, 1375թ. ապրիլի 16-ին Սիսն ընկավ: Գերյալների թվում էին Լևոն Լուսինյանն ու նրա ընտանիքը և Պողոս Սսեցի կաթողիկոսը, որոնց տարան Կահիրե: Սուլթանը Հայոց կաթողիկոսին թույլատրեց վերադառնալ, բայց Լևոնին արգելեց թողնել Կահիրեն: Հետագայում նա ևս գերությունից ազատվեց, տեղափոխվեց Եվրոպա և նոր խաչակրաց արշավանք կազմակերպելու անհաջող փորձ կատարեց: Լևոն Ե Լուսինյանը մահացավ 1393թ. Փարիզում:

Սսի անկումից հետո Լեռնային Կիլիկիայի որոշ շրջաններում հայ իշխանական տները դեռևս երկար ժամանակ պահպանում էին իրենց կիսանկախ վիճակը: Որոշ տվյալների համաձայն թագավորությունը կրճատված տարածքով շարունակեց գոյատևել մինչև 1420-ական թթ.:

Եզրակացություն՝

 Ըստ իս՝ եթե Կիլիկիան թագավորները չհետևեին լատին-եվրոպական արտաքին քաղաքականության, ապա երկիրը չէր գնա կործանման, իսկ գլխավոր Կիլիկիայի  թագավորները իրենցից հետո թողեցին՝ ապահով երկիր շուրջ 70000 քմ, ցավոք, պատճառներից էր՝ Հեթում  Բ-ի և Լևոն Գ-ի որդիների միջև ծագած հարցերը. երկրի մյուս  թագավորները չկարողացան պահել՝ իրենց պապերի արյունով պահած երկիրը: